A pregunta da que parto neste texto é dura. Moi dura. Porque non estou preguntando, como podería concluir quen fixese unha interpretación rápida, sobre se lemos moito ou pouco, ou se a mocidade le máis ou menos nesta era das pantallas. Xa se sabe, son nativos dixitais (sexa iso o que sexa, eu, que teño 52, creo que tamén o son, dende que naceu a Rede estou vivindo nela) e polo tanto como andan todo o día con trebellos electrónicos, por iso non len. Non. Non van os tiros por aí. Ademais, a rapazada, segundo deixan claro ducias de informes, le máis ca nunca. E le por pracer e fóra das obrigas escolares, ademais.

A miña pregunta é se é posible a lectura, se aínda lemos ou xa estamos a facer outra cousa que non é propiamente lectura. Ou, se é lectura, que clase de lectura é, e que clase de calidade ten. Estas son as preguntas importantes.

Nos últimos anos son moitas as investigacións, dende varias disciplinas (dende a psicoloxía á neuroloxía, pasando pola psicolingüística) que xa non dubidan á hora de afirmar que a maneira en que consumimos información, música, textos, audios, etc, a través das redes sociais, a web, as plataformas de series, etc (fragmentada, rápida, urxente, mínima, superficial, viral…) está modificando, a nivel cognitivo, o noso xeito de percibir e interpretar a realidade. Ou sexa, que ademais de ter cambiado a forma dos contidos  (o que vemos, lemos ou escoitamos) está mudando, tamén, o noso cerebro a nivel do seu funcionamento, e comportamento, digamos, tradicionais precisamente por mor da maneira en que consumimos eses contidos que entran agora coma tusnami e fervenza imparables nese noso cerebro. Dalgunha maneira entendemos que é evidente que iso sexa así porque facemos, dende hai un tempo, demasiadas cousas dun xeito diferente a como adoitabamos facelo.

Por exemplo o simple feito técnico de ler. Antes pasabamos os ollos por un texto de esquerda a dereita e liña a liña (cando menos na cultura occidental) agora os nosos ollos zizaguean pola pantalla en diagonal, arriba e abaixo, dereita e esquerda, na procura do esencial da información, o hipervínculo, o paratexto ao que voamos correndo a golpe de clic. O noso cerebro, segundo nos indican cada vez máis e máis investigacións, por este tipo de actuacións e de traballos novos, reconfigúrase. E é normal que se reconfigure. Agora está sometido a constantes estímulos, noite e día case, que lle obrigan a procesar moita información e moi rapidamente. E unha clase de información, ademais, que vén a nós dunha maneira máis complexa. Antes liamos o xornal. Agora, ese mesmo xornal, en dixital, vén cheo de hipervínculos en forma de audios, conversas en case que tempo real doutras lectoras e lectores que comentan, actualizacións constantes das noticias, vídeos e audios que complementan, ligazóns a noticias relacionadas… unha serie de ítems de significado que integramos como parte natural do que andamos a ler. En defintiva, tantos elementos aos que atender (e conseguimos atender) que algo emepeza a suceder aí, no noso cerebro, tamén a nivel, digamos, orgánico.

Sempre nolo dixeron: o cerebro é unha realidade plástica e adáptase ao que ten diante. Pois iso é o que está facendo. Adaptándose á nova maneira de estar nunha realidade que xa non é a de antes. Unha nova realidade que xa non ten unha única dimensión senón que é pluridimensional. Coma unha figura sen arestas pero chea de caras que se reflicten a si propias ata o infinito pois dentro cabe todo.

Nicholas Carr, no seu luminoso (e preocupante) Superficiales. ¿Qué está haciendo Internet con nuestras mentes? (Debolsillo, Barcelona, 2018) explícao así:

Calmada, concentrada, sin distracciones, la mente lineal está siendo desplazada por una nueva clase de mente que quiere y necesita recibir y diseminar información en estallidos cortos, descoordinados, frecuentemente solapados -cuanto más rápido, mejor (pág, 22)

Unha das consecuencias máis inmediatas desta nova realidade, deste novo cerebro, xa non lineal, é a maneira en que usamos a memoria. Non hai que ser moi listo para decatarse de que non é o mesmo ter que memorizar un número de teléfono, como faciamos antes, que ter todos os teléfonos arquivados no dispositivo (ou na nube, esa sustituta da memoria) e só ter que tocar sobre unha icona para chamar a quen queiramos. Como non hai que ser moi listo para saber que Google está sustituíndo ao cerebro humano, e obrigándoo a ser doutra maneira, outra cousa, á hora de buscar información, xa non só a que non sabemos (como antes faciamos consultando unha enciclopedia) senón tamén ao respecto do que xa sabemos. Porque ao mellor xa non me obrigo a buscar dentro da miña memoria como se chamaba tal actriz de tal película. Simplemente non me vén o dato, dígolle ao asistente virtual coa miña voz que mo diga e el ou ela ou ilo, vai e mo di. Como xa non escoito moitos discos por ver que é o que máis me agrada. Abonda con que Spotify o faga por min e me serva a música que “desexo” escoitar.

Outra pódenvola contar moitas profesoras e profesores que se queixan do motiísimo que lles custa agora ás rapazas e aos rapaces manter a atención e a concentración en calquera cousa que estea sucendendo nas aulas….máis alá dun par de minutos. Criados diante de vídeos de youtube que non duran máis de dous minutos, onde a sucesión de imaxes é constante, onde o diálogo e mínimo, onde vale todo con tal de captar a súa atención, o modelo de clase académica na que un alguén chega e fala e fala e fala durante moito tempo desenvolvendo un argumento que é seguido con atención polo auditorio…iso, vólvese algo cada vez máis difícil de conseguir.

Isto pasa na educación primaria e pasa na universidade. E ten que ver, claro que si, con esa reconfiguración do noso cerebro. Non son máis torpes mentalmente, ou menos interesados polas cousas. O único que pasa é que o seu cerebro está acostumado a funcionar diferente. E os esquemas tradicionais de transmisión da información a nivel educativo aínda son, digamos, analóxicos, cando o que teñen diante son cerebros de funcionamento dixital.

O cerebro, dalgunha maneira, volveuse preguiceiro a forza de adaptarse a esta nova situación, por dicilo dun xeito gráfico, porque xa non ten que desenvolver determinadas funcións complexas que agora os algoritmos, Eses Deuses Todopoderosos, están a facer por nós (non quero entrar aquí  nas implicacións políticas que ten isto). O “pensamento débil”, do que leva falándose máis de dez anos, materialízase no día a día no comportamento dunha poboación que, aos poucos, deixa de tomar decisións porque, entre outras cousas, xa hai quen as tome por un (recomendo vivamente a lectura do libro de José María Lasalle: Ciberleviatán, Arpa Editores, 2018).

Centrémonos só na lectura.

Preguntemos.

Somos quen, agora, de soportar unha lectura lenta, demorada, de textos con frases longas, subordinadas eternas e dunha certa complexidade? Pois si, claro que si. Pero non todo o mundo. Ou, digamos, ao cerebro xa lle custa máis porque pasa todo o día facendo outra cousa distinta. Reparemos por exemplo nas páxinas dos xornais. Antes era posible que nos agasallasen cun par de artigos realmente longos nos que fulano de tal ou mengana desenvolvían unha tese con calma pois sabían que escribían para un lector ou unha lectora, precisamente, calmados. Café, croissant e o xornal para debullar de vagar un par de horas. Moi distinta é a experiencia de lectura frenética no móbil ou un chío de twitter. Porén, e como consecuencia diso, os xornais cada vez son máis febles (os artigos de opinión, con menos caracteres, e os titulares, cada vez máis escandalosos para captar rapidamente a atención do público que está ao outro lado da pantalla; público que, por certo, raramente pasa do titular ou das primeiras liñas antes de rebotalo ás redes sociais con enerxía e fruición).

Así o explica o citado Nicholas Carr:

Quizá soy una aberración, un caso extraordinario. Pero no parece que sea el caso. Cuando menciono mis problemas con la lectura a algún amigo, muchos dicen que sufren de aflicciones similares. Cuanto más usan Internet, más tienen que esforzarse para permanecer concentrados en textos largos (páx. 19)

Estamos lendo cando estamos lendo nas redes? Porque falamos moito (eu tamén o teño feito) sobre que o asunto é ler…si, pero, á luz de todas estas novas informacións, é lectura ou o que facemos é scrolling? (movernos rápido pola barra da dereita da pantalla, buscando ese hipervínculo, esa unidade de significado que poidamos captar rápido e urxentemente).

Sigamos con preguntas.

Estamos dispostos a ver unha película como as de antes, con diálogos longos dun par de minutos, sen cambios continuos de plano, sen frenesí? Difícil.

Podemos ir a unha conferencia na que o ponente, sen axuda de apoios audiovisuais, só fale de vagariño tirando do fío dunha idea diante do auditorio? A moitos xa se nos pide, por favor, que as nosas intervencións non superen os tres cuartos de hora, que a partir de aí xa case que ninguén é quen de aturar moito tempo sentado seguindo o fluxo de información que vén dende aí enriba, dende a mesa do conferenciante.

Cada vez nos custa máis case que todo o que antes podiamos facer dun xeito máis ou menos automático.

E á mocidade, máis aínda.

Isto ten consecuencias moi evidentes, por exemplo, no sector editorial. As novelas publicítanse con etiquetas como trepidante, sorprendente, non poderás deixr de ler, quedarás sen respiración, etiquetas que se usan como quen publicita a nova montaña rusa dun novo parque temático. Isto trae manche de libros escritos cunha literatura de capítulos curtos compostos máis cunha arquitectura interna máis propia dunha serie de Netflix que do que ata hai nada entendiamos como escribir ben, contando con vagar, deixando que as palabras, as semánticas, os xiros da linguaxe creasen un marco musical de palabras nos que inserir unha historia que requería a implicación da lectora ou do lector. Agora, moito diálogo. Moita acción. Todo trepidante. Poucas personaxes. Nada de estruturas complexas con estilos líricos ou abstractos. A literatura inféctase dunha forma de twitterización que, á súa vez, reconfigura tamén as cabezas das lectoras e lectores ao os habituar a ese tipo de discurso de tal maneira que logo xa non poden acceder a outro que, inevitablemente, temos que cualificar como de máis clásico. A pescada que morde a cola.

Se repasamos as lecturas recomendadas da miña xeración no bacharelato, e o que se recomenda agora, podemos entender a que me refiro.

A pregunta, pois, queda máis ou menos contestada.

É posible a lectura na era das pantallas?

Si.

Mais temos que empezar a redefinir moitas cousas. Entre outras, que entendemos por lectura neste tempo no que a todas e a todos nos custa tanto, en sentido estricto, ler.

ciberleviatán internet josé maría lasalle lectura nicholas carr pantallas superficiales